Dotyk towarzyszy zwierzętom od zarania dziejów i uznawany jest za jeden z najbardziej pierwotnych sposobów komunikacji. Począwszy od najprostszych organizmów, u których dotyk jest formą nawigacyjną i zapewnia obronę poprzez identyfikowanie i odbieranie bodźców zewnętrznych do bardziej złożonych organizmów, które ewolucyjnie wykształciły mechanizmy sprawiające, że dotyk nie stanowi jedynie jednego ze zmysłów, ale także istotną częścią interakcji społecznych. U bezkręgowców i niższych kręgowców, takich jak owady i ryby, można zaobserwować delikatne formy dotykowej komunikacji, jednak to u ptaków, a przede wszystkim u ssaków dotyk stał się głównym narzędziem utrzymywania i wzmacniania więzi. Dla człowieka oraz innych naczelnych dotyk stał się szczególnie istotny w relacjach społecznych i rodzinnych, zapewniając poczucie bezpieczeństwa oraz regulację emocji. Różne formy dotyku, takie jak trzymanie za rękę i przytulanie, a u zwierząt również iskanie czy inna pielęgnacja sierści, powodują uwolnienie oksytocyny – hormonu peptydowego zaangażowanego w modulację zachowań społecznych i poznawczych, a także redukcję stresu. Znaczenie mechanizmów działania oksytocyny jest szczególnie widoczne w utrzymywaniu więzi między rodzicami a potomstwem, między partnerami oraz w relacjach z członkami grupy społecznej. Oksytocyna jest syntetyzowana głównie w jądrach przykomorowych podwzgórza, następnie trafia do tylnego płata przysadki, gdzie zostaje zmagazynowana do momentu jej uwolnienia do krążenia ogólnoustrojowego [1].
Początki badań nad dotykiem
Informację o tym, jak istotny jest dotyk szczególnie we wczesnym dzieciństwie, przedstawił światu nauki Harry Harlow w znanym do dziś badaniu z 1958 r. Odizolował on od matek młode makaki królewskie, które następnie miały kontakt ze sztucznymi figurkami imitującymi rodzicielkę. Manekiny były pokryte miękkim materiałem lub drucianą powłoką z pokarmem w środku. Makaki wolały przebywać i mieć kontakt z „matką” przyjemną w dotyku mimo braku pożywienia, natomiast drugą wybierały jedynie wtedy, kiedy odczuwały głód. Następnie dodano zastępczym matkom z futerkiem mechanizm odpychający. Po wprowadzeniu stresora, który straszył młode, wciąż wolały przytulić się do miękkiego materiału mimo wcześniejszych nieprzyjemnych doświadczeń. Eksperyment był dla makaków tragiczny w skutkach. Młode pozbawione w dzieciństwie czułości ze strony matek były mniej ufne w życiu dorosłym, nie angażowały się w życie stadne, natomiast samice posiadające potomstwo często je odrzucały [2].
Dlaczego to właśnie czuły dotyk ma korzystne właściwości?
Czuły dotyk kojarzy nam się z przyjemną stymulacją, delikatnym głaskaniem z lekkim naciskiem oraz temperaturą zbliżoną do naszej. Bodźce czuciowe odbierane przez odpowiednie receptory w skórze ssaków są następnie przekazywane przez wyspecjalizowane włókna nerwowe zwane włóknami C-dotykowymi. Przekazują one informacje o wolnych i stabilnych bodźcach. To właśnie znacznie wolniejszy, czuły dotyk powoduje większą aktywność w neuronach oksytocynowych. W badaniu na młodych myszach głaskanych tak, aby odwzorować wczesną opiekę matki nad potomstwem, sprawdzano, czy ma to wpływ na wydzielanie oksytocyny oraz późniejsze zachowania społeczne. Grupa głaskana miękkim wacikiem z odpowiednią prędkością, która symuluje czuły dotyk, wykazywała większą aktywność układu oksytocynergicznego. Myszki po stymulacji dotykowej chętniej wybierały bawełniane podłoże i spędzały na nim więcej czasu niż na mniej miękkiej ściółce. Spędzały także więcej czasu na interakcji społecznej z innymi osobnikami [3].
Wpływ czułego dotyku na noworodki i rodziców
Światowa Organizacja Zdrowia od ponad dwóch dekad zaleca stosowanie zaraz po urodzeniu kontaktu „skóra do skóry” noworodka i opiekuna. Powszechnie nazywane jest to metodą kangurowania i obecnie uważane jest za standard w praktyce zaraz po narodzinach, nawet bez wcześniejszego okresu w inkubatorze. Kangurowanie ma wiele korzyści zarówno dla noworodka, jak i dla rodziców. Wskazano na lepsze karmienie piersią, wzrost i rozwój niemowlęcia, mniejszy stres rodziców oraz pogłębienie więzi rodzic–dziecko [4].
Podczas kangurowania znacząco wzrasta poziom oksytocyny u noworodków, a także zmniejsza się u nich poziom kortyzolu, czyli hormonu stresu [5]. Kontakt „skóra do skóry” może mieć szczególne znaczenie dla dzieci urodzonych przedwcześnie. Wcześniaki narażone są na wiele czynników stresogennych związanych z zabiegami, brakiem obecności rodzica i długotrwałym przebywaniem w inkubatorze. Chociaż wszystkie te czynności są niezbędne do poprawy zdrowia, a czasem nawet utrzymania życia noworodka, to mają swoje skutki w przyszłości. Przeżycie wczesnego okresu życia z takimi doświadczeniami i przewlekłym stresem powoduje zmiany strukturalne i funkcjonalne w mózgu, co przyczynia się do dożywotnich zmian neurologicznych oraz zaburzeń zachowań behawioralnych. Kangurowanie poprawia wyniki związane ze stresem u wcześniaków przebywających w inkubatorze. Kontakt „skóra do skóry” stabilizuje tętno i częstość oddechów, a także poprawia regulację temperatury ciała. Jednak reakcja noworodka zależy od tego, czy odczuwał przebywanie w inkubatorze jako stresogenne [6]. Korzyści płynące z kangurowania dotyczą również rodziców. Narodziny to bardzo stresujący czas dla matki i ojca. Stres dodatkowo nasila się przy konieczności dłuższej hospitalizacji dziecka. Fizyczny kontakt znacząco zwiększa poziom oksytocyny oraz zmniejsza niepokój u opiekunów [7].
Izolacja i dystans społeczny
Pandemia z 2019 r. wywołana koronawirusem SARS-CoV-2 objęła cały świat. Ze względu na ten wyjątkowy stan kraje podejmowały wiele środków w celu ochrony zdrowia publicznego. Jednym z pierwszych, mających na celu zapobieganie rozprzestrzeniania się infekcji, było zachowanie dystansu społecznego przez brak kontaktu fizycznego z innymi osobami. Na początku, kiedy choroba była jeszcze niewiadomą, dystans społeczny zapewniał zmniejszenie potencjalnego zakażenia osób niezainfekowanych. Minimalizowało to transmisję wirusa oraz późniejsze tego konsekwencje, czyli zachorowania, komplikacje przy innych chorobach, a także śmiertelność. Te podjęte kroki miały jednak duże znaczenie, ponieważ ze względu na częste odseparowanie ludzi bliskich nie byli oni w stanie okazywać sobie fizycznej czułości. Odczuwali to szczególnie członkowie rodzin i przyjaciele, ale także współpracownicy. Pozbawiono w ten sposób człowieka (mimo że dla jego bezpieczeństwa) pozytywnego dotyku, czyli przytulenia, uścisków, pocałunków czy trzymania za ręce. Są to podstawowe elementy, jakich ludzie powinni doświadczać, ponieważ są ważnym elementem rozwoju społeczno-emocjonalnego oraz fizycznego i poznawczego. Pandemia była idealną okazją do zbadania, jak brak kontaktu z innymi wpływa na ludzi. Na podstawie badania ankietowego można stwierdzić, że tęsknota za dotykiem w trakcie pandemii COVID-19 wpłynęła na jakość życia fizycznego, psychologicznego i społecznego. W aspekcie fizycznym brak dotyku, szczególnie przed snem, może pogarszać jego jakość. Psychicznie dotyk może być buforem dla stresu oraz zmniejszać lęk i uczucie depresji, natomiast w odniesieniu do jakości życia społecznego dotyk może promować więzi społeczne [8]. Badanie sprawdzające, jaki związek ma czuły dotyk ze zdrowiem psychicznym oraz zmianami w hormonach, wykazało, że pieszczotliwy dotyk obniżał poziom kortyzolu i subiektywnie zmniejszał stres, a także zwiększał szczęście. Dodatkowo zwiększona intensywność czułego dotyku wyraźniej zmniejszała subiektywne odczuwanie niepokoju i stresu oraz związana była z wyższym poziomem oksytocyny. Należy podkreślić, że badanie tych aspektów jest trudne i może być obarczone błędem, ponieważ na subiektywne odczucia wpływa wiele czynników, takich jak wiek, płeć, funkcjonowanie społeczne czy poczucie własnej skuteczności [9].
Masaż jako forma czułego dotyku w życiu dorosłym
Terapie bazujące na różnej formie dotyku znane są już od tysięcy lat. Praktyki te związane są z wierzeniami i medycyną ludową, a wzmianki o masażu można znaleźć w wielu krajach i kulturach. Mocarstwa, takie jak Indie, Chiny, Egipt i starożytna Grecja, stosowały masaż już przed narodzeniem Chrystusa. Ówcześnie twierdzono, że masaż ma korzystne właściwości nie tylko związane z relaksem, lecz także jest skuteczną metodą leczenia zdrowia psychicznego i fizycznego. Do dzisiaj praktyki takiej terapii niewiele się zmieniły, a techniki masażu ewoluowały nieznacznie, dostosowując się do wyników nowoczesnej nauki. Od czasów starożytnych do obecnych najpopularniejszymi technikami masażu są: ugniatanie, pocieranie czy powolne ruchy głaszczące [10]. Korzyści odczuwane po masażu przyczyniły się do podjęcia badań w tym kierunku. Obecnie stres jest o wiele bardziej odczuwalny i zgłaszany jako problem zdrowia publicznego. Jest obecny w każdym wieku, jednak jego nadmiar u młodych ludzi może mieć swoje konsekwencje w przyszłości. Nadmierny stres i związane z tym zwiększone wydzielanie kortyzolu niesie ze sobą ryzyko wystąpienia problemów zdrowotnych, w tym związanych z układem sercowo-naczyniowym, problemami ze snem, cukrzycą i otyłością, a także depresją. Dlatego tak ważne jest szukanie technik radzenia sobie ze stresem oraz metod na jego obniżenie. Jedną z nich może stanowić masaż. Nawet krótkotrwały, nietrwający dłużej niż 20 minut, polegający na delikatnym, powtarzalnym uciskaniu obszarów pleców, szyi i ramion wpływa na parametry psychologiczne i fizjologiczne jego odbiorców. Wiąże się to z obniżeniem stresu i lęku oraz zwiększeniem pewności siebie u masowanych. Fizjologicznie zwiększa się poziom oksytocyny po sesji masażu, co może być związane z poprawą parametrów psychologicznych [11]. U osób z zespołem przewlekłego zmęczenia, który znacząco wpływa na zdrowie psychiczne, fizyczne i jakość życia pacjentów, masaż leczniczy jest skuteczną terapią choroby. Łagodzi objawy zmęczenia, a osoby odczuwają mniejsze zmęczenie psychiczne i fizyczne w porównaniu z innymi terapiami [12]. Masaż wpływa na zmiany fizjologiczne zachodzące w organizmie. Zmniejsza aktywację układu współczulnego, odpowiedzialnego za mobilizację do działania i stres w organizmie, przy jednoczesnym zwiększeniu aktywności układu przywspółczulnego, zapewniającego odpoczynek i rozluźnienie. Dwudziestopięciominutowy masaż skóry głowy znacząco obniża poziom adrenaliny, noradrenaliny i kortyzolu, powszechnie nazywanych hormonami stresu. Zmniejszeniu ulega także ciśnienie skurczowe i rozkurczowe serca, co łączy się z obniżoną aktywacją układu współczulnego [13]. Masaż proponuje się także jako dodatkową terapię alternatywną w łagodzeniu objawów zaburzeń psychicznych, ponieważ obserwuje się jego pozytywny wpływ na objawy depresyjne. Ma on także znaczenie u kobiet w ciąży ze zdiagnozowaną depresją. Regularny masaż przez okres 12 tygodni znacząco obniża objawy depresji do końca ciąży oraz depresję poporodową i poziom kortyzolu. Obniżeniu ulega również ryzyko przedwczesnych urodzeń i niska masa urodzeniowa, które są powszechne u kobiet w ciąży zmagających się z depresją. Pacjenci z zaburzeniami lękowymi otrzymujący terapie wspomagane masażem wykonywanym przez partnera odczuwają redukcję lęku uogólnionego oraz zmniejsza się ich potrzeba przyjmowania leków przeciwlękowych. Jednak ze względu na złożoność zaburzeń psychicznych potrzebne są w tej dziedzinie dalsze badania i standaryzowane protokoły terapii masażem, uwzględniające różne skale oceny chorób [14, 15].
Dotyk międzygatunkowy – obopólne korzyści
Dotyk ze zwierzęciem, takim jak pies czy koń, jest jedną z niefarmakologicznych metod stosowanych w łagodzeniu objawów występujących w szerokim zakresie schorzeń. Ma on szczególne zastosowanie w takich klinicznie zdiagnozowanych jednostkach chorobowych, jak: depresja, zespół stresu pourazowego czy nawet demencja. Fizyczny kontakt ze zwierzęciem wpływa na wyniki zdrowotne związane z parametrami fizycznymi i psychicznymi, np. z redukcją stresu [16]. Psa uznaje się za najlepszego przyjaciela człowieka, ale czy da się określić wpływ bliskości na pozytywne emocje z tą relacją związane? Pozytywne emocje u psów wywołuje wiele czynników – zarówno tych fizjologicznych, takich jak jedzenie czy aktywność fizyczna, jak i behawioralnych, związanych z głaskaniem. Każdy z tych bodźców powoduje u zwierzęcia zwiększone wydzielanie oksytocyny, dlatego można traktować ten hormon jako biomarker pozytywnych emocji [17]. Kontakt fizyczny ma znaczenie w relacji właściciela ze swoim psem. Kiedy zwierzę otrzymuje od człowieka kontakt fizyczny i werbalny, poziom oksytocyny jest wyższy i utrzymuje się dłużej, a poziom kortyzolu wyraźnie spada. Tak duże zmiany hormonalne nie zachodzą, kiedy pies jedynie widzi i słyszy głos właściciela. Głaskanie wywołuje także zmiany behawioralne, które kojarzone są z pobudzeniem i pozytywnymi emocjami u psa [18]. U człowieka, po interakcji ze swoim psem, również wzrasta poziom oksytocyny, a także wyraźnie obniża się tętno i spada poziom kortyzolu. Wzajemny kontakt fizyczny ma więc korzystny i uspokajający wpływ na oba gatunki [19].
Podsumowanie i wnioski
W wielu badaniach udowodniono pozytywny wpływ dotyku, szczególnie tego określanego jako czuły i okazywanego z miłością. Jego korzystne oddziaływanie obejmuje zarówno sferę fizyczną, jak i psychiczną. Niemowlęta i dzieci obdarzone czułym dotykiem wykazują pozytywne zmiany w rozwoju psychospołecznym.
Warto pamiętać o okazywaniu uczuć poprzez dotyk. Dzielmy się nim jak najczęściej!
Dwa nowe konkursy!
W 2026 r. ogłosimy nie jeden, lecz dwa konkursy, w których będziecie mogli sprawdzić swoje umiejętności popularyzowania nauki.
- Po pierwsze: druga edycja Konkursu na najlepszy tekst popularnonaukowy — w niezmienionej formule, z dwiema kategoriami (indywidualną i zespołową) oraz limitem 14 tys. znaków. Jedna ważna nowość: zwiększamy pulę nagród za pierwsze miejsce!
- Po drugie: Konkurs na film popularnonaukowy, przeznaczony dla kół naukowych UŁ. W jego ramach będzie można zdobyć dofinansowanie na rozwój działalności koła.
Konkursy startują w styczniu 2026 roku. Szczegółowe informacje znajdziecie na stronach konkursów oraz w regulaminach — warto zajrzeć!
Całe miasto wie o laureatkach konkursu!
Zapraszamy do lektury artykułu w Gazecie Wyborczej na temat zakończonej edycji konkursu.
Bibliografia
1. Marsh N., et al. Oxytocin and the Neurobiology of Prosocial Behavior. The Neuroscientist. 2021; 27(6).
2. Harlow H. F. The nature of love. American Psychologist. 1958; 13(12).
3. Yu H., et al. Social touch-like tactile stimulation activates a tachykinin 1-oxytocin pathway to promote social interactions. Neuron. 2022; 110(6).
4. www.who.int/publications/i/item/9241590351 (dostęp: 26.03.2025).
5. Vittner D., et al. Increase in Oxytocin From Skin-to-Skin Contact Enhances Development of Parent-Infant Relationship. Biol Res Nurs. 2018; 20(1).
6. Pados B. F., Hess F. Systematic Review of the Effects of Skin-to-Skin Care on Short-Term Physiologic Stress Outcomes in Preterm Infants in the Neonatal Intensive Care Unit. Advances in Neonatal Care. 2020; 20(1).
7. Vittner D., et al. Increase in Oxytocin From Skin-to-Skin Contact Enhances Development of Parent-Infant Relationship. Biol Res Nurs. 2018; 20(1).
8. Hasenack B., et al. Longing for Touch and Quality of Life during the COVID-19 Pandemic. Int J Environ Res Public Health. 2023; 20(5).
9. Schneider E., et al. Affectionate touch and diurnal oxytocin levels: An ecological momentary assessment study. Elife. 2023; 12.
10. Goats G. C. Massage – the scientific basis of an ancient art: Part 1. The techniques. Br J Sports Med. 1994; 28(3).
11. Fricker F., et al. Positive psychological effects of seated acupressure massage are associated with a rise in plasma oxytocin without affecting CGRP levels or circulating IL-6. Compr Psychoneuroendocrinol. 2024; 17.
12. Li J., et al. The effect of massage on patients with chronic fatigue syndrome: A systematic review and meta-analysis. Medicine. 2024; 103(18).
13. Kim I. H., et al. The effect of a scalp massage on stress hormone, blood pressure, and heart rate of healthy female. J Phys Ther Sci. 2016; 28(10).
14. Rapaport M. H., et al. Massage Therapy for Psychiatric Disorders. Focus. 2018; 16(1).
15. Field T., et al. Pregnancy massage reduces prematurity, low birthweight and postpartum depression. Infant Behav Dev. 2009; 32(4).
16. Eckstein M., et al. Calming Effects of Touch in Human, Animal, and Robotic Interaction-Scientific State-of-the-Art and Technical Advances. Front Psychiatry. 2020; 11.
17. Mitsui S., et al. Urinary oxytocin as a noninvasive biomarker of positive emotion in dogs. Horm Behav. 2011; 60(3).
18. Rehn T., et al. Dogs’ endocrine and behavioural responses at reunion are affected by how the human initiates contact. Physiol Behav. 2014; 124.
19. Handlin L., et al. Short-Term Interaction between Dogs and Their Owners: Effects on Oxytocin, Cortisol, Insulin and Heart Rate. An Exploratory Study. Anthrozoos. 2011; 24(3).
Tekst źródłowy: Małgorzata Adamkiewicz, studentka Biotechnologii medycznej II stopnia na Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska
Redakcja: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego i Michał Gruda (Centrum Współpracy z Otoczeniem i Społecznej Odpowiedzialności Uczelni)
Oprawa graficzna: dr Bartosz Kałużny i Stefan Brajter (Centrum Współpracy z Otoczeniem i Społecznej Odpowiedzialności Uczelni)
